DHAQAN U SAAXIIB AH

Haweenka iyo xilqabashada

Inta badan, Soomaaliya waa dad dhaqanka u saaxiib ah oo dhaqanka ayay ku cabiraan waxkasta ay doonayaan inay ogaadaan. Dadka cabirkaas adeegsada 90% waa ragga, halka dumarku ay adeegsadaan 10%. Ragga markii laga wareysto waxyaabo ku saabsan xuquuqda dumarka, waxay yiraahdaan –dumarku waa lafdhabarta qoyska, la’aantood waxba lama wadi karo, balse markii xaqiiqda loo dhaadhaco oo la isku qabto waxyaabo masiiri ah –sida xil qabasho, lahaasho dhaqaale iyo kasoo muuqasho meelaha sare –waxay yiraahdaan “dumarka yaan laga soo saarin guryahooda, dumarka yaan la fasahaadin” ayagoo uga gol leh inay xilalkaas qeybsadaan qoys ahaan ama bulsho ahaan ayagoo isla saxan oo diyaar u ah in waxkasta laga weydiiyo arrimahaas.  Diinta Islaamka ayaa meel wanaagsan geysay dumarka oo haddii diinta la yiraahdo halagu cabiro ma ogola –oo waxay leeyihiin “dhaqankeena kuma haboona inay sidaas dhacdo, sidaa darteed, waa inaan ilaalino dhaqanka. Xili la qeybinayay xilal qabiil ayaa waxaa dhacday in oday ka mid ah odayaasha qabiilka ay gabar aqoon yahanad ah oo shahaadada heerka 2aad ee jaamacadda wadata u timid oo ku tiri “Nabadoon waxaan kaa codsanayaa inaad igu caawiso, inaan noqdo xildhibaanada reerka, waxaana balan igu inaan xilkaas u gudan doono sida ugu wanaagsan –aan taladiina ku shaqeyn doono, bilkasta waxaan ogolahay xisaabtan iyo inaan idiin soo bandhigo waxyaabah noo qabsoomay iyo waxyaabaha dhiman oo lagu haminaayo in la gaaro” odaygii nabadoonka ahaa ayaa inta meelaha fiiriyay ayuu la yaabay gabadhaan ula timid waxa uu ka waayay xildhibaanadii raga ahaa ee hore, wuxuuna laqi la’yahay inay gabar tahay oo haddii wiil uu ahaa lahaa wuu qanci lahaa -odaygii ayaa yiri “gabadheydiiyeey xilkaan aad raadineyso wali lama oga in la gaaray xiligiisii oo qofka hadda haya ayaa wali wax u dhiman yihiin, waxaad kale oo ogaataa aniga sanadkaan waxba kama galo xilkaas oo rag kale baa sanadkaan ay u xiran tahay meesha, marka waxaan kaa codsanayaa inaad dulqaadato maandhaay waxba ma weyneyside” –gabadhii oo yaaban ayaa tiri “bal waayahay nabadoon”.

Nabadoonkii ayaa u tagay raggii kale oo ku yiri “war sanadkaan ka duwan kuwii hore, dumarkii ayaa guryaha kasoo baxay oo waxay rabaan inay wax idinla qeybsadaan –ogaada waxaa xaqiiq ah in dumarku aysan yareysan, waligey ma arkin gabadhaan nin la mid ah oo sidaan iigu qancisay ajendaha ay wadato iyo waxqabadyada ay damacsan tahay, ninka hadda xilka haya waxaad u sheegtaan in uu arrimaha diinta si fiican u soo ogaado waxa ay dumarku ku leeyihiin xilqabashada, waxaana u sheegtaan inuu ku qudbeeyo maalin kasta (–diintu waxay qodobkaas ka aaminsantahay) –ha adeegsado erayadaas hana isku adkeeyo inuu waxbadan ka badalayo qaabka uu hadda u shaqeeyo. Haddii looga adkaado diinta, waxaan diiradda saareynaa dhaqanka oo gabadhu waa inay joogtaa guriga iyo meelo asturan” …Raggii kale ayaa inta qoslay yiri “Nabadoon haka cabsan in qof kale nagu soo faragaliyo doorashada sanadkan”.

Wasiir Maryan Qasim Axmed (B) and Wasiir Fowsiyo Yusuf Haji Adam (M) oo qoslaya November 4, 2012 kadib Raysulwasaare Abdi Farah Shirdon ku dhawaaqay golaha wasiirada Mogadishu.

Gabadhii oo xijaaban/asturan iyo ajendayaasheedii

Aqoonyahanaddii ayaa kulmisay qeybo ka mid ah bulshada ay kasoo jeedo, dhalinyarada iyo odayaasha beesha ayaa ku qanci waayay kulankaas oo ku adkeystay inay geeskooda ka raacaana dhaqanka ay aaminsan yihiin nabadoonada beesha –dhaqankaas oo ah “inay haweenku joogaan gurigooda”, balse waxaa ka biyo diiday oo kulanka aqbalay koox waxbarashadu ay meel dhexe u mareysay oo iskuulo iyo jaamacado dhigta, gabadhii oo ku qanacsan aqbalaada kooxdan waxbarata ayaa kulankii kusoo bandhigtay waxyaabaha ay ka qorsheysatay haddii ay loo doorto xildhibaanka sanadkan –gabi ahaanba waxaan idin fududeynayaa waxbarasho lacag la’aan ah oo dibadda iyo dalkaba aad ka heli kartaan, waxaan shaqo abuur u sameyndoonaa dhalinyarada soo qalinjabiya sanadkasta, waxaan isku xiri doonaa hay’adaha iyo cilmi baarayaasha si loo ogaado dadka deegaankan ku nool waxa ay u baahan yihiin. 

Dhalinyaradii ayaa sawiratay ayagoo joogaa meel doog leh, dowlad leh, kala dambeyn leh, amni leh, dhaqaale leh oo dhamaan dadka ay ka shaqeynayaan bini aadamnimo iyo isku tanaasul nabadeed si loo helo dowladnimo buuxda –ayaa fikirkii kula soo laabtay nabadoonadii iyo waxgaradkii kale ee nolosha kala dhexeysay, waxaa la yeeshay doodo iyo fadhiyo kala duwan oo in mudo ah qaatay, ka dhaadhicin in gabadhani tahay muhiim ayaa la isku mari waayay oo fikirkii intiisa badan waxaa yeeshay dhalinyarada aaminsan in gabadhani tahay haldoor.

Nabadoonka iyo ajendayaashiisii

“Dhageysi badan kadib, waxaa la iiga fadhiyaa go’aan ah –kala xulista musharixiinta deegaan doorasho oo ka qeybgali doona golaha lasoo dhisi doono sanadkan” waxaa yiri nabadoonkii.

Dadka sameeya cilmi baarisyada la xiriira arrimaha bini aadamnimo waxay diirada saaraan waxkasta asalkooda meesha ay kasoo farcameen ama waxa sababa in ay wax dhacaan, Siyaasiyiinta waxay diiradda saaraan sidii ay uga guuleysan lahaayeen la tartamohooda, dhaqaale yahanada waxay diiradda saaraan sidii loo yareyn lahaa waxyaaba la isticmaalaayo loona gaari lahaa waxku oolnimo –koox kasta waxay diiradda saaraan waxa ay qabanayaan waxa ku haboon ama miisaan ahaan sida wanaagsan ee waxku qabsoomi lahaayeen.

Nabadoonka wuxuu ka fikiray oo diiradda saaray tirada ciidan uu heli karo iyo sida muuqaalkiisa noqondoono marka uu dumar xil u dhiibo, maalin ayaan nabadoon la sheekeystay wuxuu ii sheegay –sababah uu uga soo horjeedo xilqabashada haweenka, wuxuu ku bilaabay 1. Haweenku waa ku fasahaadaan in gurigooda lagasoo saaro 2. Adkeysiga haweenka oo liita iyo in 3. Ay foolaneyso xili shaqo adag loo baahan yahay. Nabadoonkii waxan –kula dooday in ay dhamaan qaldan yihiin qodobadaas oo haweenku ay awood buuxda u leeyihiin xilqabasho iyo matalaad bulsho, balse wuxuu ku adkeystay inuusan waxba ka badali doonin ajendayaashiisa ku aadan matalaadaas.

Odayaasha waxay inta badan ogyihiin wax aysan dhalinyarada iyo bulshada kale aysan ogeyn –wuxuuna u shaqeeyaa sida ugu wanaagsan oo bulsho dhan ay ku badbaado, go’aamada uu qaato odayga nadaboonka ah waa go’aamo aan wax qiyaasi kara jirin amaba yaryihiin. 

Dadka bulshada indhaha u ah waxaa ka mid ah aqoonyahanada, nabadoonada iyo siyaasiyiinta –nabadoonada waxay soo ifbexeen ama howshoodu si toos ah awood u yeelataa marka qilaaf dhaco oo dad wada dagan ama kala fog isku qabtaan dano uu midba midka kale ka leeyahay, wax dhexdhexaadiyana aysan jirin. Bulsho ma noolaan karto nabadoon la’aan oo nolosha bini aadamka ayaa u baahan in markasta laga waaniyo waxyaabaha ay ugu xadgudbeyso kuwa kale –doorkaas muhiimka ah waxaa cayaara nabadoonada Allaha dhowree. Haddii la baaro inta bulsho ay badbaadiyeen ama nabad u horseedeen waxaa qiyaas ahaan la ogaa lahaa in ay yihiin dadka bulshada la’aantood aysanba jiri lahayn.

Doodihii xuquuqda

Doodaha dhexmara bulshada waa ay badan yihiin –diirad saarka doodaha xuquuqda Iyana waa badan yihiin, waxaan sii diirad saareynaa xuquuqda haweenka oo in badan dadka ay ku muransan yihiin.

Maalin anigoo sooman gacantana ku haya dastuurka Soomaaliya oo meel fadhiya ayaa waxaa I maqlay anigoo aqrinaya dastuurkii xildhibaan ka mid ah xildhibaanada dowlad goboleedyada Soomaaliya, wuxuu igu yiri xildhibaankii “xuquuqdaan aad aqrineyso ee ay soo qoreen gaalada la shaqeysa dalka waa waxba kama jiraan waana danbi ee aniga I dhageyso aan kuu sheego xuquuqda haweenka ay leeyihiin” waxaan iri “haddii dastuurkani danbi yahay bal iisheeg sida aan danbiga ahayn” Xildhibaankii iyo koox ag fadhisay markaas oo u jiibinaya ayaa wada yiri “war waxba kama ogid dastuurkaan –waxaa soo qoray gaalo waxayna ku heshiiyeen inay fasahaadiyaan dumarkeena oo guryahooda kasoo bixiyaan, waxaa ku qoran in dumarku leeyihiin 30% waana aqbalnay kadib markii ay gaalo nagu qasabtay” waxaan iri “kahor inta aysan gaalada na qasbin maxaan u qorsheynaya haweenka qoondo ahaan” kooxdii xildhibaanka la fadhisay ayaa igu tiri “Sharmaarke, adiga su’aalahaan inta iska dhaaftid kaliya ogow in dumarku ay ku wanaagsan yihiin howlo badan oo aysan raggu qaban karin –guriga ayay joogaan, ilmaha ayay xanaaneeyaan, waxaas oo dhan raggu ma qaban karaan” waxaan iri “war doodaan waxay u baahan tahay in la cilmiyeeyo oo qoraalo laga soosaaro waxa ay mudan yihiin dumarka kadibna si xeer hoosaad ah loo dhaqan galiyo, markaasey inta jeesjeestaan oo ismashquuliyaan bay ku leeyihiin, iska daa waxaas waa laguu yaqaane”.

Waxyaabaha laga dhigo cudurdaarka haddii xaqiiqdii loo baaro si rasmi ah, ma ahan wax sax ah oo laga yaabo inay ka madaxbanaan yihiin arrimaha laga rabo meesha iyo kuwa imaanayo marka la helo rabitaankaas –tusaale ahaan, gabar xil loo doortay way fasahaadeysaa, guriga ayay kasoo baxayaan dumarka, dhaqanka kuma haboona, haddii dhamaan la baaro waa been abuur iyo waxba kama jiraan ay iska dhaadhiciyeen. Qabashada xil iyo galitaanka danbi waa wax kala madaxbanaan, in qofka danbi galo marka loo dhiibo shey waa wax aan lala xiriiri karin lahaashaha sheygaas –qofkaan quu u qalmaa inuu xilqaado wuuna u qalmaa inuu danbiga iska ilaaliyo, taas ayaa jawaab u ah waxyaabaha mala-awaalka ah ee dadku u aaminsan yihiin dhaqanka.

Ugu danbeyn, qofkasta oo cadaalad iyo miisaan dhexdhexaad ah laga rabo waxaa haboon inuusan ku cabirin waxyaabaha asaga danta ugu jira ee uu ku cabiro waxa xaqiiqda ah oo cadaalad sameyn kara, dhibaatooyin waxaa jira dhaqan ahaan noogu dhexjira –oo ay ka mid yihiin qofka danbiilaha ah inaan loo aqoonsan danbiile oo qabiil ama koox lagu tixgaliyo, mana ahan wax bulsho ay ku noolaa karto haddii ay ku noolaatana waa gardaro ay ku heshiiyeen oo ayaga ayay isku direysaa marka ugu danbeysa -dhaqanka aan saaxiibka ka dhiganay wanaagiisa aan ku dadaalno markaas baan bulsho ku faaiiday dhaqanka noqoneynaa.

Sharmaarke Hassan Mohamed

Academic and Author

+252 616132355

+252 618606407